POD ZABORAMI
1795–1914Pierwsze polskie organizacje społeczne zaczynają powstawać w okresie, gdy państwo polskie znajduje się pod zaborami – przejmują rolę dotychczasowego mecenatu kościelnego czy dworskiego. Najtrudniej mają te, które funkcjonują w zaborze rosyjskim i pruskim – działają często nielegalnie. W zaborze rosyjskim do czasu rewolucji 1905 roku zakładanie tajnych stowarzyszeń było zakazane. Na zakładanie stowarzyszeń i związków przez „poddanych rosyjskich” „dla celów nie przeciwnych prawu” zezwolono w 1906 roku (Zasadnicze prawa państwowe, art. 80). Działalność ich regulowały wydane ukazem carskim z 4 (17) marca 1906 Przepisy tymczasowe o stowarzyszeniach i związkach.
W zaborze pruskim funkcjonowanie stowarzyszeń uregulowane zostaje przepisami ustawy z 18 kwietnia 1908 o stowarzyszeniach. Na większą swobodę mogą liczyć organizacje powstające w zaborze austriackim, gdzie prawo zrzeszania się zostaje uregulowane już w 1867 roku ustawą o stowarzyszeniach z 15 listopada 1867.
W okresie zaborów organizacje społeczne pełnią ważne funkcje socjalne – zakładają przytułki, roztaczają opiekę medyczną nad ubogimi, rozdają tzw. zupę rumfordzką, organizują tanie kuchnie, jak Towarzystwo Przyjaciół Ludzkości, Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności czy Towarzystwo Przytułku św. Franciszka Salezego.
Pod zaborami działalność rozpoczyna szereg organizacji kulturalnych – w Krakowie działa Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, którego siedzibą od 1901 roku zostaje Pałac Sztuki przy Placu Szczepańskim. W Warszawie powstaje Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, które w 1900 roku za siedzibę obejmuje gmach zbudowany według projektu polskiego architekta Stefana Szyllera – twórcy gmachu głównego Politechniki Warszawskiej. Towarzystwa kulturalne niosą pomoc polskim artystom, upowszechniają ich sztukę na ziemiach polskich pod zaborami, organizują loterie dzieł sztuki.
Wbrew władzom zaborczym Cecylia Śniegocka zakłada w 1894 roku w Warszawie Towarzystwo Tajnego Nauczania, które za cel stawia sobie szerzenie polskiej oświaty. W 1906 roku działalność na terenie Królestwa Polskiego rozpoczyna Polska Macierz Szkolna, działająca w konspiracji w latach 1907–1916. Jej członkowie zakładają ochronki, szkoły, prowadzą czytelnie.
Obok organizacji kulturalnych działalność rozpoczynają organizacje o charakterze sportowym – Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, Warszawskie Towarzystwo Cyklistów, Akademicki Związek Sportowy w Krakowie. We Lwowie powstaje pierwsze gniazdo „Sokoła” – najstarszego polskiego towarzystwa gimnastycznego hołdującego dewizie Mens sana in corpore sano (łac. W zdrowym ciele zdrowy duch). Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” stopniowo rozszerza swoją działalność na teren pozostałych zaborów, nie unikając przy tym represji ze strony władz zaborczych.
Organizacje społeczne w okresie zaborów zaczynają odgrywać istotną rolę w zachowaniu tożsamości narodowej Polaków i w odzyskiwaniu utraconej przez Polskę niepodległości. W zaborze pruskim działają tajne organizacje młodzieżowe, jak Towarzystwo Tomasza Zana – uczniowie gimnazjów podejmują działania przeciw germanizacji. W konspiracji działa również młodzież akademicka – w 1887 roku powstaje Związek Młodzieży Polskiej „Zet”. Polskość manifestuje się podczas obchodów rocznic narodowych – wybuchu powstania styczniowego, rocznic kolejnych rozbiorów Polski czy rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja.